Musa EKEN
Türkiye Devleti’nin ilk meclisi başlarda “Büyük Millet Meclisi” olarak anılırken daha sonraları başına “Türkiye” ibaresi eklenmiş ve Türkiye Büyük Millet Meclisi şeklinde adlandırılmıştır.
Günümüzde ilk toplanan meclis için ayırt edici olması açısından Birinci Meclis de denilmektedir. 23 Nisan 1920 günü Cuma namazını takiben halen müze olan Ankara Ulus semtindeki binada toplanmıştır. Bina 1915 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından teşkilat binası olarak yapımına başlanmış fakat tamamlanamamıştır. Meclis toplantısı için hızlıca eksiklikleri giderilmiş ve 23 Nisan gününe yetiştirilmiştir.
İlk Büyük Millet Meclisi milletvekilleri, iki farklı kaynaktan gelmiştir. Birincisi Heyet-i Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mart 1920 tarihli bildirisiyle yapılan seçimler sonucu yeni seçilenlerdir. Bu seçimlerde her livadan (sancak)[1] 5 milletvekili seçilmesi tasarlanmıştır. Ancak bazı livalarda seçimler yapılmamış, bazılarında direniş olmuş, bazılarında da eksik milletvekili seçilmiştir. Milletvekili seçimleri Müdafa-i Hukuk Cemiyetleri üyelerinin de oy kullandığı ikincil seçmen tarafından yapılmıştır. Doğrudan halk tarafından yapılan bir seçim değildir. Zaten Osmanlı’da milletvekili (mebus) seçimleri iki aşamalı oluyordu. Halk öncelikle ikincil seçmeni (müntehib-i sani) seçiyordu. İkincil seçmenler de milletvekillerini belirliyordu (günümüzde ABD’de olduğu gibi). İkincil seçmenler arasında genellikle yereldeki devlet görevlileri ve halkın ileri gelenleri gibi kişiler olurdu. Özellikle Heyet-i Temsiliye ile İstanbul Hükümeti arasında tercih tereddütü yaşanan ve İstanbul Hükümetinden emir bekleyen yerlerde seçimlerin yapılması için bölgedeki askeri komutanlara Mustafa kemal Paşa tarafından talimat verilerek seçimlerin gerçekleştirilmesi istenmiştir. Hatta bazı yerlerde seçimlerin Meclis açıldıktan sonra da devam ettiği ifade edilmektedir. Sonuçta bu yolla Meclise katılan milletvekillerinin sayısında farklı rakamlar olsa da 232 olduğu belirtilmektedir.[2]
Büyük Millet Meclisi’nin ikinci kaynağı ise, İstanbul’un işgali sonrasında dağıtılan Meclis-i Mebusan üyelerinden Ankara’ya gelebilenlerdir. Zaman içinde bu yolla gelenlerin sayısının 92 olduğu ve daha sonra bunlara Malta sürgününden dönen Meclis-i Mebusan üyeleri de dahil olmuştur. Malta sürgününden dönenlerin ve Meclise katılanların sayısı 14’tür.[3]
İlk Meclis’in toplam üye sayısı hakkında da farklı rakamlar verilmektedir. Bununla birlikte TBMM tarafından yayınlanan eserde ilk Meclis’in 437 üyesi olduğu belirtilmektedir.[4] Ancak bu milletvekillerinin arasında Ankara’ya gelemeden vefat edenler, milletvekilliği yerine görevine devam etmeyi tercih eden memur ve askerler, kendi işini sürdürmek isteyenler olmuştur. Hatta Meclis açıldıktan sonra katılanların sayısı da az değildir. Meclis tutanaklarına bakıldığında milletvekilliğine kabul etme yönündeki görüşmelerin 1 yıla yakın süre yapıldığı görülür.
Meclis üyesi sayısının yüksek olmasına rağmen açılış toplantısına 115 milletvekili katılmıştır.
Milletvekilleri toplumun genel özelliklerinden farklılık taşımaktadırlar. Dönemin milletvekillerinin meslek mensubiyeti ve eğitim açısından toplumun önde gelenlerinden oldukları söylenebilir. Vekillerin meslek olarak memur, asker, çiftçi, tüccar, avukat, gazeteci, bankacı, tarikat şeyhi, aşiret reisi, mühendis, doktor, işçi oldukları tespit edilmiştir. Milletvekillerinin meslekleri ve oranlarına bakıldığında, memur %34.2, asker %13.2, serbest meslek %24, din görevlisi %8.6, yerel yönetici %12.7, aşiret reisi %1.2, sağlıkçı %4, teknik eleman %1 olduğu görülmektedir.[5] Eğitim açısından ise vekillerin %25.4’ü yükseköğrenim mezunudur. En az lise mezunu olanların oranı ise %75’tir. Meclis üyelerinin %58.8’i başta Fransızca olmak üzere en az bir yabancı dil bilmektedir.[6] Meclisin oluşumunda memur ve askerlerin oranı (%47,4) yarıya yakındır. Eğitim düzeyi ve yabancı dil bilgisi açısından bakıldığında bu oran o dönemdeki ülke ortalamasının çok üzerindedir. Bu verilere göre milletvekillerinin halkın genel özelliklerinden farklı oldukları ifade edilebilir. İkincil seçmen tarafından seçilmiş olmaları nedeniyle bu durum doğal görülmektedir.
Milletvekillerinin ideolojik mensubiyetine ilişkin detaylı bilgi bulunmamaktadır. Ancak öncesinde bir siyasi parti (genellikle İttihat ve Terakki, az da olsa Hürriyet ve İtilaf ile diğer partiler) mensubu olanların varlığı söz konusudur. Fakat günlerde İttihat ve Terakki ya da Hürriyet ve İtilaf partilerine mensup olmak açıkça ifade edilmiyordu. Kamuoyunun her iki partiye bakışı olumsuzdu. Birisi savaş yenilgisiyle diğeri iş birliği ile suçlanıyordu. Bununla birlikte livalarda yapılan son seçimlerde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyelerinin de oy kullanması nedeniyle milletvekillerinin çoğu bu cemiyet üyesidir. Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin organik olmasa da İttihat ve Terakki Partisi ile olan bağı bilinmektedir. Ancak Meclisin açılmasından kısa zaman sonra 1920 yılı yaz aylarından itibaren gruplaşmalar başlamıştır. Tesanüt Grubu, İstiklal Grubu, Müdafa-i Hukuk Zümresi, Halk Zümresi, Islahat Grubu, Türkiye Komünist Fırkası, Halk İştirakiyun Grubu gibi ayrışmalar olmuştur.
Belirtilen gruplaşmaların etkisi ve sonuçları zayıf kalmıştır. Çünkü bütün milletvekillerinin tek bir amacı vardır. Vatanın düşman işgalinden kurtarılması ve bağımsızlıktır. Dolayısıyla milli mücadele, bağımsızlık ve halk egemenliği konusunda ortak hareket edilmiştir. Partileşme veya ideolojik ayrışma sadece Meclis çalışmalarında etkili olmak amacıyla sınırlı kalmıştır. Meclis zabıt cerideleri incelendiğinde bu durum açık bir şekilde görülmektedir.
[1] Liva / sancak, vilayetlerin altındaki mülki bölümlerdir. Osmanlı son döneminde mülki idare, vilayet, liva (sancak), kaza, nahiye ve köy şeklinde yapılanmıştır.
[2] Söz konusu rakam Tarık Zafer Tunaya tarafından belirtilmektedir. Tunaya, T. Z. (1998). Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin kuruluşu ve siyasi karakteri, Cemil Koçak (Ed), Birinci Meclis içinde, (3-20). İstanbul: Sabancı Üniversitesi, s.5.
[3] Aynı eser.
[4] Çoker, F. (1993). Türk parlamento tarihi Millî Mücadele ve TBMM birinci dönem 1919-1923 (3. Cilt). Ankara: TBMM Vakfı, s. 13.
[5] Güneş, İ. (2009). Birinci TBMM’nin düşünce yapısı (1920-1923) (3. baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s. 78, 81.
[6] Demirel, A. (1995). Birinci Meclis’te muhalefet İkinci Grup (2. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları, s.143-150.
