Orta Asya Türk Devletleri terimi, tarih boyunca Orta Asya coğrafyasında çeşitli dönemlerde kurulmuş olan ve Türk halkları tarafından yönetilmiş devletleri ifade eder.
Bu devletler, Türk tarihinin önemli bir bölümünü oluşturur ve kültürel, siyasi ve ekonomik açıdan bölgeye damgalarını vurmuşlardır.
Tarihsel Süreçte Kurulan Önemli Orta Asya Türk Devletleri ve Toplulukları:
- Asya Hun Devleti (MÖ 3. yüzyıl – MS 1. yüzyıl): Orta Asya’da kurulan ilk büyük Türk devleti olarak kabul edilir. Teoman ve oğlu Mete Han dönemleri önemlidir. Mete Han, Türk siyasi birliğini sağlamış ve ilk düzenli orduyu kurmuştur.
- Göktürk Kağanlığı (552-745): Türk adıyla kurulan ilk devlettir. Bumin Kağan tarafından kurulmuştur. Orhun Yazıtları bu döneme aittir ve Türk dilinin en eski yazılı kaynaklarıdır.
- Uygur Kağanlığı (745-840): Göktürklerin yıkılmasının ardından kurulmuştur. Tarihte bilinen ilk yerleşik Türk devletidir. Maniheizm dinini benimsemişlerdir. Kendilerine özgü Uygur alfabesini kullanmışlardır.
- Karahanlılar (840-1212): İslamiyet’i kabul eden ilk büyük Türk devletidir. Türk-İslam kültürünün gelişmesinde önemli rol oynamışlardır.
- Gazneliler (962-1186): Orta Asya, İran ve Kuzey Hindistan’da hüküm sürmüşlerdir. Kültür ve sanat alanında önemli eserler bırakmışlardır.
- Harezmşahlar (1077-1231): Orta Asya ve İran’da büyük bir imparatorluk kurmuşlardır. Cengiz Han liderliğindeki Moğol İmparatorluğu tarafından yıkılmışlardır.
- Altın Orda Devleti (1242-1502): Moğol İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla ortaya çıkan ve Güney Rusya ile Orta Asya’nın bir bölümünde hüküm süren Türk-Moğol devleti.
- Timur İmparatorluğu (1370-1507): Timur tarafından kurulmuş, geniş bir coğrafyaya yayılmış ve bilim ile sanata önem vermiştir.
- Babür İmparatorluğu (1526-1858): Babür tarafından Hindistan’da kurulmuş ve önemli bir Türk-İslam devleti olmuştur.
Orta Asya Türk Devletlerinin Genel Özellikleri:
- Göçebe Yaşam Tarzı (İlk Dönemler): Özellikle ilk dönemlerde hayvancılık temel geçim kaynağıydı ve bu durum göçebe veya yarı göçebe bir yaşam tarzını beraberinde getirmiştir.
- Atlı Askeri Güç: At, savaş ve ulaşım aracı olarak büyük öneme sahipti. Türkler, atlı okçulukta ve süvari birliklerinde üstün yeteneklere sahipti.
- Devlet Teşkilatı: Genellikle merkeziyetçi bir yönetim anlayışı benimsenmiş olsa da, boylar arasındaki özerklik zaman zaman sorunlara yol açmıştır. Hükümdarların yanında kurultay adı verilen danışma meclisleri bulunurdu.
- Hukuk Sistemi: Töre adı verilen, yazılı olmayan hukuk kuralları toplumsal düzeni sağlıyordu.
- Din: İlk dönemlerde Gök Tanrı inancı yaygındı. Zamanla Budizm, Maniheizm ve Hristiyanlık gibi farklı dinlerle de etkileşim olmuştur. Karahanlılarla birlikte İslamiyet yaygınlaşmaya başlamıştır.
- Sanat ve Kültür: Kendine özgü sanat anlayışları geliştirmişlerdir. Halıcılık, maden işçiliği ve sözlü edebiyat (destanlar) önemliydi. Yerleşik hayata geçen Uygurlarla birlikte mimari de gelişme göstermiştir.
Günümüzdeki Orta Asya Türk Cumhuriyetleri:
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Orta Asya’da bağımsızlığını kazanan ve Türk kültürüyle yakın bağları olan beş cumhuriyet bulunmaktadır:
- Kazakistan
- Kırgızistan
- Özbekistan
- Türkmenistan
- Türkiye (Coğrafi olarak Orta Asya’da yer almasa da, kültürel ve tarihi bağları güçlüdür ve Türk Devletleri Teşkilatı’nın üyesidir.)
Bu cumhuriyetler, ortak tarihi ve kültürel mirası paylaşmakta ve çeşitli platformlarda işbirliği yapmaktadırlar. Türk Devletleri Teşkilatı (eski adıyla Türk Konseyi), bu işbirliğinin önemli bir örneğidir.
